برج يادمان شيخ شبلي
برج شبلي در منتهي اليه شرق شهر دماوند، بر فراز تپه اي مشرف بر شهر واقه شده است.از طرف شمال به رودخانه تار و از جنوب به قبرستان وسيع دوره اسلامي واز شرق به دره اي كه خط الراس كوه جنوبي و از غرب به باغ محدود است. اخيرا پس از تعميرات توسط ميراث فرهنگي، حصاري سيمي اطراف آن كشيده شده است. در جبهه جنوبي و جنوب شرقي برج، با فاصله در حدود 500 متر قبرستان وسيع اصلامي ازدوره صفويه تاكنون، به سبب احترامي كه به اين بناي آرامگاهي قائل بودند، بوجود آورده اند.
در طرح جيمز موريه سنگ قبرهاي زيادي ديده مي شود ولي اكنون خبري از اين سنگ قبرها نيست كه احتمالا مورد دستبرد سوجويان قرار گرفته است. البته چند تايي از اين سنگ قبرها هنوز وجود دارد، ولي متاسفانه كتيبه هاي آن به مرور ايام به كلي از بين رفته است.
*مقبره برج
در سرداب مقبره، اثري از قبر وجود ندارد. روايتهاي محلي، اين مقبره را بناي يادبود او مي دانند. اين برج در ميان مردم به « پاگنبذ» ، « برج شبلي» يا « شيخ شبلي» شهرت دارد.
شبلي همان عارف مشهور قرن سوم هجري است. در نام و نسب او اختلاف زيادي وجود داردو در منابع فارسي و عربي او را به نامهاي دلف بن حجدر، حجدربن خلف، دلف بن جفره ، جعفر بن يونس و محمد بن خلف خوانده اند.
شيخ ابوبكر دلف بن جحدر شبلي، زاهد و پرهيزگار از اجله مشايخ و از معتبران و محتشمان طريقت و سيد قوم اهل تصوف بود. اصلا خراساني بود و پدرش از قريه شبله يا شبيله از ناحيه اسروشنه از نواحي ماورءالنهر خراسان و پرده دار خليفه عباسي بود. شهرت او شبلي و كنيه اش ابوبكر بود.در سال 248 در بغداد يا سامره متولد شد. دوران جوانيش را در بغداد گذراند. از طرف خليفه ، حكومت دماوند به او داده شد. در اين باره در تذكرة اولياء آمده است :« ابتدا واقعه او آن بود كه امير دماوند بود». بعد از مرگ پدرش به بغداد فراخوانده و از طرف خليفه خلعت به او داده شد و پرده دار موفق عباسي گرديد. از بركت بقاع متبركه آن سرزمين، به خدمت خير نساج و جنيد بغدادي رسيدو نزد آنان توبه كرد و از اهالي دماوند حليت خواست و عاقبت به مقامي عالي عرفاني رسيد. عطار نيشابوري درباره او نوشته است:« آنچه او كشيده در عبارت نگنجد. او از اول تا آخر مردانه بودو هرگز فتوري و ضعفي بر حال او راه نيافت و از شدت لهب شوق او به هيچ آرام نگرفت». درباره كرامات او حكايت هاي زيادي نقل شده است.
درباره مذهب او اختلاف نظر وجود دارد ولي بيشتر او را شيعه مذهب مي دانند. هشتادو هفت سال عمر كردو در ذي الحجه روز جمعه به سال 334 هجري در بغداد وفات يافت و او را در مقبره خيزران بغداد به خاك سپردند.
*تاريخچه مطالعات برج
جميز موريه در سال 1815 هنگام عبور از دماوندمي نويسد:« شهر در اولين ديد بوسيله برجهاي قديمي و بلند بطور مشخص نمايان مي گردد». سپس طرحي از نماي دهكده ترسيم مي كند كه برج شبلي را در قسمت شرقي دهكده بر فراز تپه اي كه اطراف آن سنگ قبر ريخته شده، ديده مي شود.
چارلز استوارت نيز چنين گزارش مي كند كه به اتفاق همراهانش از رودخانه اصلي دماوند بر دامنه تپه اي بالا مي روند و به يك برج آجري مي رسند كه نه تاريخ ساخت آن معلوم است و نه مورد استفاده آن. فقط از محل اين برج، منظره زيباي آبادي و دره به چشم مي خورد. عكسي كه در ضمن سفر ناصرالدين شاه به خراسان در سال 1301 هجري ، از برج شبلي ( نگاه كنيد به عكس) گرفته شده وضعيت بنا را قبل از مرمتهاي دوره اخير نشان مي دهد. دونالد ويلبر در كتاب خود در معرفي امامزاده عبدالله دماوند، اشاره كوتاهي به برج شبلي كرده ونوشته است : « در سمت شرقي قريه، برجي وجوددارد كه سالم مانده و متعلق به دوره سلجوقي است.» در سال 1996 ديويد استروناخ وكايلر يانگ در مقاله خود تحت عنوان « سه آرامگاه برجي ازدوران سلجوقي» ضمن بررسي برجهاي خرقان، برج شبلي را نيز مورد بررسي قرار ميدهد كه توسط مجيد ورهرام ترجمه شده و در مجله بررسي هاي تاريخي به چاپ رسيده است. سپس خانم شيباني مقاله اي تحت عنوان « برج شبلي دماوند» بااستفاده از نوشته استروناخ و يانگ، به بررسي برج پرداخته است. آخرين مقاله نيز متعلق به خانم شيباني كه تحت عنوان « گزارش تفصيلي تعميرات استحفاظي سال 1369 برج شبلي دماوند» در مجله اثر به چاپ رسيده است.
*نقشه برج
از بيرون هشت ضلعي و از داخل دايره است. پي و پايه از لاشه سنگ و ملاط گچ است. ابتدا پلان چهارگوش بوجود آورده سپس پايه هشت ضلعي را روي پلان ايجاد كرده، آنگاه ساختمان اجري روي اين پايه ساخته و پرداخته شد.
يكي از ويژگي هاي ساختماني برج « سردابه» مي باشد. كه به شكل چهارگوش مي باشد.
*قسمت بيروني برج
نماي بيروني طرح هشت ضلعي دارد كه گوشه هاي آن در هر ضلع، ستون هاي نيم دايره اي تزئيني ديده مي شود. اين ستونهاي نيم دايره اي با آجر پخ ساخته شده و در ساختمان برج هيچگونه عملكردي نداشته و صرفا جنبه تزئيناتي دارد.بعضي از ستونها در قسمت پايه آسيب ديده اند.
برج ابتدا به صورت هشت ضلعي ساده ساخته شده، سپس تزئينات روكاري آن انجام شده است.به غير ازورودي كه به علت ايجاد درگاه كه دو اسپر تزئيني دارد، تمام سطوح جانبي برج سه اسپر عمودي چهارگوش دارد كه هر كدام با نقشي مخصوص با آجر تزئين شده اند.اين تزئينات در روي پايه در بعضي قسمت ها آسيب ديدهاند. ارتفاع كل بنا از پايه اجري تا نوك گنبد 89/9 متر است.
*درگاه ورودي برج
ورودي برج كه در جهت شمال غربي واقع شده ، فاقد در بوده و در گذشته به علت آسيب زيادي كه ديده بود، مورد بازسازي قرار گرفت.
*قسمت داخلي برج
اتاق اصلي آرامگاه، دايره‌اي و قطر كف اين اتاق 85/4 متر است مثبت سطوح جانبي اين ديدارها تا زير گنبد ، با گچ پوشانده شده است. اين ديوارها به صورت يكپارچه بود و از كف تا شروع حلقه گنبد تقريباً27/7 متر است. اين ديوارها از نيمه آن به طرف بالا، 1 شيب محسوسي به چشم مي‌خورد به همين جهت زير حلقه گنبد از قطر كف آرامگاه 30 سانتي‌متر كمتر است.
اين بنا به روايت مردم دماوند، در حلقة داخلي گنبد زنجيري آويزان بود كه اندازه آن تا كف آرامگاه مي‌رسيد. اين زنجير توسط سودجويان به سرقت رفته است.
*سردابه برج
ازكف تا طاق گهواره‌اي 45/2 متر است و ارتفاع ديواره هاي آن تا پاكار قوس به 95 سانتي‌متر مي‌رسد. شواهد امر حاكي از اين است كه مورد مرمت و تعمير واقع شده است. سودجويان عتيقه بارها اين مكان را تخريب نمودند. در اين قسمت آثار قبري به دست نيامده است.
*گنبد برج
گنبد بيروني
گنبد بيروني به صورت هشت ترك است كه زواياي تند آن با يك شكستگي (شيب دار) به طرف راس متمايل است. عكسي از برج شبلي از آلبوم خانه سلطنتي، گنبد برج را قبل از مرمت هاي دوره اخير نشان ميدهد.
گنبد داخلي
گنبد داخلي به صورت كروي و عرقچين است كه سطح زيرين آن به شيوه معماري خاص آجركاري طرح جناغي متحدالمركز مي‌باشد كه شاهكاري از فن معماري است و قابل مقايسه با گنبد ارسلان جاذب است.
*تزيينات برج
ساختمان برج ابتدا به صورت هشت‌ضلعي ساده ساخته شده، سپس تزيينات روكاري آن به طور جداگانه انجام گرفته است. تزيينات را با سبك خاصي و متفاوت از يكديگر تزئين كرده‌اند. در كل 30 قاب در اسپر بنا به كار برده‌اند كه 22 قاب تزيينات اسپر بنا را تشكيل ميدهد. 8 قاب ديگر كه در زير گنبد به‌كاررفته، همگي به صورت مستطيل شكل افقي ساده مي‌باشند كه در هر ضلع تكرار شده است. احتمال مي‌رود جاي تزيينات كاشي بوده كه ريخته است.
تزيينات هر ضلع به شرح زير است:
- ضلع شمالي: لوزي برجسته با بكار بردن آجرهاي افقي و با مهرهاي ضربدري، طرح لوزي در لوزي با به كار بردن آجرهاي عمودي
- ضلع جنوبي: طرح‌هاي متفاوت لوزي با به كار بردن آجرهاي افقي و عمودي و مهرهاي پربدري در ميان آن‌ها، طرح خفته راسته پله اي
- ضلع جنوب شرقي: طرح خفته راسته پله اي متفاوت از يكديگر
- جنوب غربي: طرح لوزي به صورت خفته راسته پله اي
- ضلع شرقي: طرح لوزي در لوزي، طرح لوزي خفته راسته پله اي
- ضلع شمال غربي: ورودي در اين ضلع واقع شده است. بالاي ورودي دو طاقچه مقرنسي ( گوشواره اي)، طرح ستاره اي كه با تركيب دو مربع كه درداخل يكديگر چرخيده اند بوجودآمده ات.
- ضلع غربي: لوزي برجسته و گود بااستفاده از آجرهاي افقي و مهرهاي ضربدري، طرح هشت وجهي هندسي.
|